Kościół pod wezwaniem św. Marcina w Gryżynie stanowi przykład prostego jednoprzestrzennego obiektu sakralnego z wczesnego okresu gotyku, bez wieży i absydy. Obecnie zachowany jako trwała ruina, pochodzi z czwartej ćwierci XIII wieku.

Historia

Pierwsze wzmianki o wsi Gryżyna pochodzą z 1296 roku. W XIV wieku była ona własnością rodu Borków Gryżyńskich. Wojsław, jeden z pierwszych znanych członków tego rodu, przybył do Wielkopolski z Pomorza Zachodniego i prawdopodobnie ufundował kościół św. Marcina w Gryżynie. W okolicy znajdowała się pierwotna osada z obronną siedzibą. Pod koniec XIV lub na początku XV wieku, Jan Borek Gryżyński przeniósł wieś na nowe miejsce. W 1512 roku Gryżynę nabył Maciej Gostyński, a następnie przeszła ona w ręce rodzin Staręskich, Gołutowskich i Mąkowskich. W 1713 roku Franciszek Mąkowski sprzedał Gryżynę i Nielęgowo Wacławowi Zakrzewskiemu. W 1786 roku, z powodu długów, majątek przejął Wiktor Wierusz-Kowalski, a przed 1835 rokiem przebywał tu Adam Mickiewicz. W 1838 roku majątek został sprzedany Konstantemu Lossowowi i jego żonie Matyldzie z Twardowskich. W 1910 roku właścicielem Gryżyny został Józef von Lossow, a rodzina ta zarządzała majątkiem aż do 1939 roku. Kościół św. Marcina wzniesiono z inicjatywy Wojsława Borka pod koniec XIII wieku. Początkowo pełnił on funkcję kościoła parafialnego, jednak od 1683 roku był filią kościoła św. Barbary w Gryżynie. Remontowany w latach 1737-38, od końca XVIII wieku popadał w ruinę, a w 1953 roku podjęto działania konserwacyjne, które zachowały go jako trwałą ruinę.

Opis Architektury

Ruina kościoła św. Marcina znajduje się w zalesionym obszarze, około 1,5 km na południowy zachód od wsi Gryżyna. Był to jednonawowy, orientowany kościół wczesnogotycki, z prostokątną nawą i mniejszym prezbiterium. Mury świątyni, wykonane z nieregularnych kamieni polnych, osiągają do dziś wysokość do 7 metrów. Wewnątrz kościoła widoczne są ślady dawnego sklepienia. Do wnętrza prowadzą dwa ostrołukowe portale, zlokalizowane w ścianach zachodniej i południowej. Ściana północna jest pozbawiona okien, natomiast w ścianie wschodniej zachowało się ostrołukowe okno. Kościół zbudowano na planie prostokąta, z mniejszym, kwadratowym prezbiterium.

Legenda o Brzozie Gryżyńskiej

Z ruinami kościoła związana jest miejscowa legenda o brzozie gryżyńskiej. Według podania, na cmentarzu przy kościele z jednego z grobów wystawała ręka dziecka, które za życia miało uderzyć swoją matkę. Po śmierci, domagało się ono kary. Ręka zniknęła dopiero, gdy matka, na polecenie księdza, uderzyła ją brzozową rózgą. Gałązka posadzona na mogile rozrosła się w duże drzewo, które stało się znane jako „Brzoza gryżyńska”. Drzewo rosło na cmentarzu do 1875 roku, kiedy to przewróciła je burza.